เครื่องมือของใช้ล้านนา - ขลุบ

ขลุบ
 

ขลุบ หรือล้อปั้นจี่ เป็นพาหนะมีล้อหมุนคล้ายเกวียน สำหรับบรรทุกหรือลากสิ่งของต่าง ๆ ขลุบคงพัฒนาการมาจากการใช้เลื่อน ซึ่งทำเป็นขาไม้ไผ่ใช้ควายลาก การใช้เลื่อนเหมาะกับการบรรทุกฟ่อนข้าว จากแปลงนาไปยังลานนวดข้าวซึ่งอยู่ไม่ไกลนัก หากใช้เลื่อนบรรทุกลากในบริเวณชื้นแฉะมีโคลนเลน เลื่อนจะเบากว่าลากในพื้นดินแห้ง ขลุบ บางแห่งเรียกว่า ล้อเลื่อน เพราะทำคันชักหรือคันลากคล้ายเลื่อน ใช้ควายลากตัวเดียวเหมือนกับเลื่อน แต่ทำล้อหมุนได้ จึงเรียกชื่ออีกอย่างหนึ่งว่า ล้อเลื่อน

ขลุบ ใช้บรรทุกฟางข้าว ข้าวเปลือก ฟืน ถ่าน ไม้ ฯลฯ ขลุบมีล้อหมุนควายลากไม่หนักแรงเหมือนลากเลื่อน แต่ลากในโคลนลึกไม่ได้ การใช้ขลุบบรรทุกฟ่อนข้าวดีกว่าการใช้เลื่อน และเกวียน ตรงที่ล้อของขลุบเป็นแผ่นไม้หนาทึบเจาะรูตรงกลางใส่เพลาเท่านั้น ไม่ต้องมีทางเกวียนหรือทางเลื่อน ส่ามารถข้ามคันนาสูงได้สะดวก วงล้อขลุบไม่หักเพราะทำด้วยแผ่นไม้เนื้อแข็งหนาตลอดวงล้อ หากใช้เลื่อนหรือเกวียนลากฟ่อนข้าว ระหว่างคันนาจะต้องขุดดินให้ช่องทาง ๒ ช่อง ให้ขาเลื่อนหรือเกวียนผ่านไปได้สะดวก

ขลุบ มีส่วนประกอบที่สำคัญ คือ ลูกล้อ เพลาล้อ คันลาก และโครงกระบะบรรทุก

ส่วนลูกล้อ ทำจากไม้เนื้อแข็งเป็นวงกลม เส้นผ่าศูนย์กลางยาวประมาณ ๑ เมตร ตรงกลางเจาะรูใส่ไม้ที่มีลักษณะเหมือนดุม เรียกว่า อัว ทั้ง ๒ วง แล้วนำไปสวมเพลาล้อ ซึ่งทำด้วยไม้เนื้อแข็งเช่นกัน ใช้ไม้สาแหรกกระจังบิดดุมวงล้อ ๒ ข้าง เข้าเดือยประกบไม้คานหน้าขลุบและหลังขลุบ ทำกระบะบรรทุกวางไว้บนแกนเพลาโดยทำไม้ค้ำเอวหรือเท้าแขน ยึดที่บรรทุกกับไม้คานหน้าและหลังขลุบให้แน่น ให้ฟากรองพื้นตัวกระบะเมื่อใช้บรรทุกสิ่งของทำคันไม้คันลาก ๒ อัน ยาวประมาณ ๑๐ เมตร ใช้เส้นเชือก หรือหนังสัตว์มัดคันลากให้บ่วงนำมาผูกปลายคอม ๒ ข้าง ซึ่งรัดคอควายอยู่ หากลากฟ่อนข้าวสามารถเรียงฟ่อนข้าวในโครงกระบะจนกองสูงท่วมหัวคน ถ้าใช้ลากเมล็ดข้าวเปลือกจำเป็นต้องใช้สาดซึ่งถักด้วยตอกเป็นลายสองกีบ คล้ายเสื่อวง วางรองพื้นฟากเสียก่อน เมล็ดข้าวเปลือกจะไม่ลอดร่วงลงมาได้ นอกจากนี้ขลุบยังมีการสร้างด้วยไม้ไผ่อีกด้วย

ผู้ให้ข้อมูล

๑ . เชิด อิ่มขุนทอง , นาย อายุ ๘๔ ปี บ้านเลขที่ ๗๔ หมู่ ๑ ต . บ้านใหม่ชัยมงคล จ . สุโขทัย

๒ . ดา ปราศจักร , นาย อายุ ๖๕ ปี บ้านเลขที่ ๑๔๕หมู่ ๗ ต . ไทรน้อย อ . เนินมะปราง จ . พิษณุโลก

๓ . น้อย จันทร์เที่ยง , นาย อายุ ๖๓ ปี บ้านเลขที่ ๕๗ หมู่ ๔ ต . ป่ามะคาบ อ . เมือง จ . พิจิตร

๔ . ยุทธ ทองปลิว , นาย อายุ ๖๗ ปี บ้านเลขที่ ๒๕ หมู่ ๓ ต . บ้านกล้วย อ . เมือง จ . สุโขทัย

๕ . ร่วน ฟื้นตน , นาย อายุ ๖๘ ปี บ้านเลขที่ ๓๖ หมู่ ๘ ต . โตนด อ . คีรีมาศ จ . สุโขทัย