เครื่องมือของใช้ล้านนา - ระหัด

ระหัด

ระหัด เป็นเครื่องมือชักน้ำหรือวิดน้ำ ทำด้วยไม้เป็นรางใช้มือหมุน และใช้ถีบด้ายเท้าก็มี

การเกษตรกรรมโดยทั่วไปต้องอาศัยน้ำสำหรับทำการเพาะปลูก โดยเฉพาะการทำนาต้องมีน้ำแช่ต้นข้าวจนกระทั่งข้าวออกรวง ชาวนาจะปลูกข้าวในฤดูฝนปีละครั้ง เรียกว่า ข้าวนาปี แต่เมื่อมีการชลประทานดีขึ้นจะปลูกข้าวนอกฤดูฝนอีกด้วย ซึ่งเรียกว่า นาปรัง การใช้ระหัดวิดน้ำมีความสำคัญต่อการทำนาในสมัยก่อนมาก เพราะเมื่อฝนตกชุกน้ำในแม่น้ำลำคลองจะมีระดับสูงขึ้น หากแปลงนาซึ่งทำคันนาไว้ไม่สามารถกักเก็บน้ำได้มากพอ สำหรับการเพาะปลูกแล้ว ชาวนาจะใช้ชงโลมหรือระหัดวิดน้ำเข้าแปลงนา การใช้ชงโลมอาจวิดน้ำได้ครั้งไม่มากนัก และหนักแรงพอสมควร ดังนั้นจึงได้คิดวีวิดน้ำหรือชักน้ำโดยการใช้ระหัดขึ้น

• ระหัด มักทำด้วยไม้สัก มีส่วนประกอบที่สำคัญ คือ รางน้ำ ใบระหัด เพลา และมือหมุน

• รางน้ำ ใช้ไม้สักทำเป็นโครง มีความยาวประมาณ ๕ - ๖ เมตร ใช้ไม้แผ่นบาง ๆ ตีประกบทั้ง ๒ ข้าง ให้รางน้ำซึกข้างบนโปร่ง ด้านล่านตีไม้ทึบ รางน้ำมีความสูงประมาณ ๔๐ - ๕๐ เซนติเมตร

• ใบระหัด หรือ ใบพัด ตัดไม้แผ่นบางเป็นรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้าขนาด ๓๐ - ๔๐ ใบ ความกว้างประมาณ ๘ - ๑๐ เซนติเมตร ความยาวประมาณ ๑๒ - ๑๕ เซนติเมตร เข้าเดือยใบระหัดแต่ละใบโดยใช้สลักตอกให้แกนใบยึดซึ่งกันและกัน ใบระหัดจะยึดคล้องกันดุจลูกโซ่ มีความยาวเป็น ๒ เท่าของรางน้ำ

• เพลา ทำเป็นท่อนไม้วงกลมใช้ไม้หรือเหล็กเป็นแกน เจาะรูหลวม ๆ ให้หมุนได้สะดวก มีเพลาด้านปลายรางน้ำ ๒ เพลาทำเป็นลักษณะคล้ายฟันเฟือง เพื่อให้ใบระหัดกับฟันเฟือนสับกันไปมา สามารถชักดึงให้ใบระหัดเคลื่อนหมุนได้

• มือหมุน มือ หมุน ๒ ข้างจะทำเป็นแกนมีที่จับ เจาะรูยึดกับแกนเพลา ใช้หมุนโดยการดึงสลับข้างกัน เวลาใช้จะวางระหัดด้านปลายจุ่มไปในน้ำให้เอียงทอด ดึงมือหมุนทีละข้างสลับกันไปเรื่อย ๆ แกนเพลาเมื่อหมุนแล้วจะทำให้ฟันเฟืองและใบระหัดหมุนตาม ใบระหัดจะพุ้ยน้ำหรือตักน้ำขึ้นมาในรางและไหลออกตรงช่องมือหมุน การวิดระหัดอาจใช้คนเดียวหรือ ๒ คน ช่วยกันหมุน ซึ่งทำให้ผ่อนแรงได้มาก

การใช้ระหัดวิดน้ำนอกจากใช้เพื่อการเพาะปลูกแล้ว ยังใช้วิดน้ำหาปลาได้อีกด้วย ขณะนี้ไม่นิยมใช้ระหัดวิดน้ำแล้ว เพราะเกษตรกรหันมาใช้เครื่องสูบน้ำเข้ามาทดแทน

ระหัดวิดน้ำอาจมีขนาดสั้นและยาวตามความต้องการของผู้ใช้

ผู้ให้ข้อมูล

๑ . จู ปานานนท์ , นาย อายุ ๘๒ ปี บ้านเลขที่ ๕๘ หมู่ ๗ ต . น้ำหมัน อ . ท่าปลา จ . อุตรดิตถ์

๒ . ทองพัด ทุมแพว , นาย อายุ ๖๐ ปี บ้านเลขที่ ๑๕๖ หมู่ ๗ ต . นาป่า อ . เมือง จ . เพชรบูรณ์

๓ . ป้อง นาเมือง , นาย อายุ ๘๕ ปี บ้านเลขที่ ๗๕ หมู่ ๑ ต . ไม้งาม อ . เมือง จ . ตาก

๔ . วอน พลน้อย , นาย อายุ ๗๐ ปี บ้านเลขที่ ๑๐๖ หมู่ ๑๑ ต . น้ำชุน อ . หล่มสัก จ . เพชรบูรณ์

๕ . สิงห์ แสนอินอำนาจ , นาย อายุ ๗๒ ปี บ้านเลขที่ ๔๑ / ๑๐ ต . หล่มสัก อ . หล่มสัก จ . เพชรบูรณ์