เครื่องมือของใช้ล้านนา - จิบไซ

จิบไซ

จิบไซ เป็นเครื่องมือดักปลาซึ่งใช้จิบและไซประกอบเข้าด้วยกัน เพื่อดักปลาในบริเวณที่มีน้ำไหลแรง ๆ

ในช่วงฤดูน้ำหลากฝนตกชุก ชาวบ้านต่างกักเก็บน้ำไว้เพื่อการเกษตร หากเป็นแปลงนาก็จะทำคันนากั้นน้ำไว้ ตามห้วย หนอง คลองบึง จะสร้างฝายทำนบไว้เป็นคันสูง ๆ เพื่อทดน้ำเข้าแปลงนา เมื่อใช้น้ำเพาะปลูกข้าวเพียงพอมีน้ำไหลท่วมท้นฝั่งทำให้พืชพรรณอื่น เสียหาย จึงมีการทำช่องระบายน้ำขนาดกว้างระบายน้ำออกได้อย่างรวดเร็ว ปลาที่ว่ายมาตามน้ำในช่วงนี้มีมาก เพราะผสมพันธุ์และเจริญเติบโตมาจากต้นน้ำลำธาร การที่จะใช้เครื่องดักปลาประเภท ท่อปลา ลอบ ไซ จั่น ฯลฯ จึงไม่สะดวกด้วยเหตุที่ช่องระบายน้ำกว้าง และมีน้ำไหลแรงเชี่ยวมาก

จิบไซ เหมาะสำหรับดักปลาในช่องน้ำไหลแรง ๆ จิบใช้เส้นเชือกพันถักเป็นตาแหสี่เหลี่ยม ปากจิบกว้างตั้งแต่ ๑ - ๓ เมตร ขึงให้พอดีกับช่องระบายน้ำหรือประตูน้ำ ปลายก้นจิบจะกว้างกว่าปากไซเล็กน้อย ไซที่นำมาผูกกับจิบนี้ เป็นไซขนาดใหญ่กว่าไซดักปลาตามปกติ ปากไซกว้างคล้ายปากแตร ไม่ต้องมีงาแซงใด ๆ ไซยาวตั้งแต่ ๒ เมตรขึ้นไป มัดก้นจิบยุ้มติดกับปากไซให้แน่น ปล่อยไปตามแรงกระแสน้ำไหล ไซใช้ซี่ไม้ไผ่เป็นซี่เล็ก ๆ ประมาณเกือบร้อยกว่าซี่ ถักด้วยเส้นหวายเป็นช่วง ๆ ซี่ไม้ไผ่จะเรียงถี่ ปลาตัวเล็ก ๆ หรือกุ้งลอดออกไม่ได้ การดักจิบไซต้องหากิ่งไม้จำนวนหนึ่งมากันพวกเศษสวะ ผักตบชวา หรือเศษหญ้าอื่น ๆ ไม่ให้พัดพาเข้าไปในจิบไซได้ เวลากู้จับปลาออกจะใช้ไม้หรือเชือกดึงส่วนตัวไซเข้ามาหาตัว แก้มัดตรงปากไซออก คว่ำปากไซเทใส่ข้องที่เตรียมไว้

การรักษาจิบให้คงทนต้องย้อมด้วยยางตะโก หรือลูกมะเกลือผึ่งแดดให้แห้ง ส่วนไซก็ต้องทาน้ำมันยาง รมควันผึ่งแดดบ่อย ๆ ซี่ไม้ไผ่จะได้กรอบผุง่าย ปัจจุบันมักไม่ใช้จิบไซแล้ว แต่ใช้จิบอย่างเดียวเพราะสะดวกในการใช้มากกว่าจิบไซ

ผู้ให้ข้อมูล

๑ . กุล แก้วสีเขียว , นาย อายุ ๘๐ ปี บ้านเลขที่ ๑๑ / ๘ ต . โป่งแดง อ . เมือง จ . ตาก

๒ . ตั้น หมีคง , นาย อายุ ๖๔ ปี บ้านเลขที่ ๑๘๒ หมู่ ๓ ต . บ้านหนองกะท้าว อ . นครไทย จ . พิษณุโลก

๓ . ถนอม อินทร์ทรัพย์ , นาย อายุ ๖๗ ปี บ้านเลขที่ ๑๓ หมู่ ๖ ต . พรานกระต่าย อ . พรานกระต่าย จ . กำแพงเพชร

๔ . ยง บุญเกิด , นาย อายุ ๘๒ ปี บ้านเลขที่ ๕๒ หมู่ ๘ ต . บ้านตาก อ . บ้านตาก จ . ตาก

๕ . หวาย เจริญวงศ์ , นาย อายุ ๖๙ ปี บ้านเลขที่ ๔๐ หมู่ ๗ ต . น้ำหมัน อ . ท่าปลา จ . อุตรดิตถ์