เครื่องมือของใช้ล้านนา - ไซ

ไซ

ไซ เป็นเครื่องมือดักสัตว์น้ำ ทำด้วยไม้ไผ่ด้วยหวายเถาวัลย์ ตอกหรือลวด ใส่งาแซงเป็นช่องทางให้ปลา กุ้ง ปู เข้าไปภายใน ไซมีหลายลักษณะ วิธีการทำและการใช้แตกต่างกันไป เช่น

ไซปากแตร ทำเป็นรูปกรวย ปากไซบานออกเป็นรูปปากแตร มักใช้กะลามะพร้าวเป็นฝาปิดเปิด เทปลาออกด้านนี้ ส่วนกลางไซคอดมีงาแซงสำหรับเป็นช่องทางเข้าของปลา ไซปากแตรจะใช้แตรจะใช้หวายผูกร้อยซี่ไม้ไผ่เป็นช่องถี่ ๆ แม้แต่กุ้ง และปลาตัวขนาดเล็กเล็ดออกไม่ได้ ไซปากแตรมีความยาวตั้งแต่ ๑ - ๒ เมตร เวลาดักไม่ใส่เหยื่อล่อไว้ภายในแต่วางดักไว้ตามคันนาหรือใช้เฝือกกั้นเหมาะ สำหรับดักตามช่องน้ำไหล

• ไซท่อ สานด้วยผิวไม้ไผ่เป็นลายขัดทึบ รูปลักษณะคล้ายท่อดักปลา แต่ขนาดสั้นกว่ามาก มีความยาวประมาณเกือบ ๑ เมตร ใส่งาไว้ด้วย ดักสัตว์น้ำทุกประเภทในบริเวณน้ำไหล

• ไซลอย สานด้วยผิวไม้ไผ่เป็นลายขัดตาสี่เหลี่ยมต่าง ๆ มีรูปทรงกลมก้นด้านบนจะคอดเหมือนคอขวด มีฝาปิดเปิดเอาปลาออก เส้นผ่าศูนย์กลางกว้างประมาณ ๕๐ เซนติเมตร ปากกว้างมีความยาวประมาณ ๑ เมตร ใช้ดักปลาในน้ำนิ่ง โดยวางไซลอยไว้ช่วงน้ำตื้น ๆ แหวกกอข้าวหรือกอหญ้าวางแช่น้ำไว้ ปลาที่กินตามน้ำตื้น ๆ หรือไปวางไข่จะเข้าทางช่องงา ปลาที่เข้าไซลอยมักเป็นปลากระดี่ ปลาสลิด และปลาหมอ เป็นต้น

ตุ้ม เป็นเครื่องมือดักปลา สานด้วยตอกไม้ไผ่ มีลักษณะคล้ายกับอีจู้ดักปลาไหล มีงาแซงอยู่ริมก้นตุ้มเช่นเดียวกัน แต่ตุ้มมีงา ๒ ชั้น ไม่มีกะพล้อใส่เหยื่อล่อเหมือนอีจู้ แต่มีงายาวเรียกว่า งาโข่ง

ตุ้ม สานด้วยตอกไม้ไผ่เป็นลายขัด เริ่มต้นสานส่วนก้นมีตาเหลี่ยมช่องทึบกว่าอีจู้ แล้วสานต่อข้างบนเป็นลายขัดทึบ ขนาดของตุ้มสูงตั้งแต่ ๓๐ เซนติเมตร จนเกือบ ๑ เมตร ตุ้มมีหลายประเภท เช่น

• ตุ้มบอง มีรูปทรงคล้ายอีจู้ ด้านล่างป่องค่อย ๆ เรียว ส่วนบนมักใช้กะลามะพร้าวปิดปากข้างบน ซึ่งใช้เป็นเทปลาออกมีขนาดย่อมเท่าเสือบอง จึงเรียกว่า ตุ้มบอง ใช้ดักปลาตามแอ่งน้ำทั่วไป และตามหุบเขา

• ตุ้มแรม มีลักษณะเป็นรูปทรงกระบอก มีขนาดใหญ๋กว่าตุ้มบองมาก สานเป็นลายขัดทึบและลายไพรยักคิ้ว สาวนล่างมีงา ๒ ชั้น ชั้นนอกเรียกว่า งาไหว้ ชั้นในเรียกว่า งาโข่ง เป็นทางเข้าของปลา ปลายปากตุ้มบานออกเล็กน้อยเหมือนปากแตร สานด้วยฝาปิดเปิดเทปลาออก สานด้วยตอกไม้ไผ่เช่นเดียวกัน การที่เรียกตุ้มแรมเพราะว่าเป็นตุ้มขนาดใหญ่กว่าประเภทอื่น ๆ ภายในกว้างขวางปลาว่ายได้สะดวกไม่ตายง่าย ชาวบ้านจะดักตุ้มทิ้งไว้นาน เป็นแรมคืนแรมวัน คอยเติมเหยื่อ เมื่อปลาเข้าไปมากแล้วจึงค่อยไปกู้ จึงเรียกตุ้มนี้ว่า ตุ้มแรม ปลาที่ติดแรมมักเป็นปลาดุกและปลากด

• ตุ้มข้อง สานเป็นรูปทรงข้องมีขนาดเท่ากัน ดักปลาน้ำตื้น ๆ ก้นสี่เหลี่ยมจัตุรัส ปากแคบอย่างคอหม้อดิน

• ตุ้มกบ สานรูปทรงคล้ายข้องแต่ลายขัดห่าง เป็นตาสี่เหลี่ยมใช้เฉพาะดักกบ ดักเขียด ใช้เหยื่อประเภทลูกปลา หอย ใส่ไว้ภายใน วางในน้ำตื้น ๆ มีงาแซงชั้นเดียว กบ เขียด เมื่อเห็นเหยื่อล่อเข้าไปทางช่องที่มีงาแซงดักอยู่

การใช้ตุ้มบอง ตุ้มแรม และตุ้มข้อง มีวิธีการดักปลาเหมือนกัน ก่อนใช้จะเอาขี้ควายหรือดินโคลนทาตุ้มด้านนอกให้รอบตากตุ้มให้ขี้ควายหรือ ดินโคลนที่ทาจนแห้ง การทาเช่นนี้ เพราะต้องการให้กลิ่นเหยื่อล่อส่งกลิ่นมาทางงาสำหรับปลาเข้าเท่านั้นหา เหยื่อ ใส่ไว้ข้างในตุ้ม เช่น ดินปลวก รังมดแดง รำข้าว ใส่ล่อให้ปลาเข้าไปกินเหยื่อ ดักตุ้มในบริเวณน้ำนิ่งให้ปลายปากตุ้มโผล่พ้นน้ำ ปลาจะได้ว่ายน้ำมาหายใจไม่ตาย แหวกทางปลาว่ายให้เป็นช่องเข้ามาทางงา หาใบไม้ ใบหญ้าคลุมต้น เมื่อปลาได้กลิ่นขี้ควาย กลิ่นโคลนเลนแหล่งอื่น ๆ จะว่ายเข้ามาใกล้ และเข้าช่องงาไปกินเหยื่อภายใน และจึงลอดงาโข่งอีกชั้นหนึ่ง ปลาจะออกไม่ได้ เพราะงาส่วนข้างในแข็งแรงกว่า งานด้านนอกซึ่งถักไว้ห่าง ๆ เท่านั้น ปลาลอดได้ง่าย บางครั้งอาจไม่ต้องใช้เหยื่อล่อใส่ไว้ภายในตุ้มก็ได้ ปลาเข้าตุ้มมักขึ้นอยู่กับเหยื่อล่อภายในด้วย หากใส่เหยื่อประเภทรังปลวก รังมดแดง ปลาดุกชอบเข้าไปกิน หากใช้เหยื่อประเภทหัวปลาที่เหม็นคาวเป็นเหยื่อล่อ ปลาที่เข้าไปกินมักเป็นปลากด ปลาแขยง เป็นต้น นอกจากนี้ยังมีตุ้มประเภทอื่น ๆ อีก เช่น ตุ้มปลาสร้อย ตุ้มปลากด และตุ้มสามทางเป็นต้น

ผู้ให้ข้อมูล

๑ . กุล แก้วสีเขียว , นาย อายุ ๘๐ ปี บ้านเลขที่ ๑๑ / ๘ ต . โป่งแดง อ . เมือง จ . ตาก

๒ . ตั้น หมีคง , นาย อายุ ๖๔ ปี บ้านเลขที่ ๑๘๒ หมู่ ๓ ต . บ้านหนองกะท้าว อ . นครไทย จ . พิษณุโลก

๓ . ถนอม อินทร์ทรัพย์ , นาย อายุ ๖๗ ปี บ้านเลขที่ ๑๓ หมู่ ๖ ต . พรานกระต่าย อ . พรานกระต่าย จ . กำแพงเพชร

๔ . ยง บุญเกิด , นาย อายุ ๘๒ ปี บ้านเลขที่ ๕๒ หมู่ ๘ ต . บ้านตาก อ . บ้านตาก จ . ตาก

๕ . หวาย เจริญวงศ์ , นาย อายุ ๖๙ ปี บ้านเลขที่ ๔๐ หมู่ ๗ ต . น้ำหมัน อ . ท่าปลา จ . อุตรดิตถ์