เครื่องมือของใช้ล้านนา - สุ่ม

สุ่ม

สุ่ม เป็นเครื่องมือสำหรับครอบปลา สานด้วยซี่ไม่ไผ่เป็นตา ๆ หรือถักหวายเถาวัลย์และลวด

สามนับเป็นของใช้พื้นบ้านที่อยู่ทั่วทุกภาค หากแต่มีการเรียกชื่อแตกต่างกันตามท้องถิ่น เช่น สุ่มโมง เป็นสุ่มมีขนาดกว้างใหญ่กว่าสุ่มชนิดอื่น โมงมาจากภาษาถิ่น คือ โม่ง มีความหมายว่า ใหญ่โต สุ่มโมงบางพื้นที่เรียกว่า สุ่มซี่ หรือสุ่มก่องซึ่งเรียกตามลักษณะการทำงานของชาวบ้าน สุ่มโมงจะใช้ไม้ไผ่ยึดติดกันโดยมีวงหวาย ประมาณ ๕๐ - ๑๐๐ ซี่ หากสุ่มใหญ่ก็ใช้ซี่ไม้ไผ่มากขึ้น หรือวงไม้ไผ่ทำเป็นกรอบไม้ภายใน ดารถักเส้นหวายเถาวัลย์หรือลวด จะถักซี่ไม้ไผ่รัดกับวงภายในให้แน่น บางทีชาวบ้านเรียกการถักร้อยสำหรับยึดให้แน่นนี้ว่า “ ก่อง ” จึงเรียกสุ่มก่อง และลักษณะที่ก่องเป็นซี่ ๆ นี้เอง จึงเรียกอีกอย่างหนึ่งว่า สุ่มซี่

• สุ่มกลอง มีรูปเล็กกว่าสุ่มสานเล็กน้อย การทำสุ่มจะใช้หวายเถาวัลย์หรือลวดถักสุ่มส่วนบน ส่วนล่างใช้ซี่ไม้ไผ่สานขัดเป็นสี่เหลี่ยม

• สุ่มงวม หรืออีงวม มีลักษณะพิเศษแตกต่างกัน สุ่มภาคอื่น ๆ มีขนาดใหญ่กว่าสุ่มโมงมาก สุ่มบางอันสูงเกินกว่า ๑ เมตรก็มี สุ่มงวมจะมีรูปร่างเป็นทรงกระบอก ปลายตีนสุ่มกว้างออกเล็กน้อย ด้านบนทำเป็นวงกว้างเพื่อใช้มือ ๒ ข้าง ล้วงจับปลาในสุ่มได้สะดวก การสานสุ่มงวมจะสานด้วยตอกผิวไม้ไผ่บาง ๆ สายลายขีดทึบโดยตลอด

การสุ่มปลามักสุ่มในห้วงน้ำไม่กว้างและลึกนัก สุ่มไปเรื่อยๆ เหมือนคำว่า สุ่มสี่สุ่มห้า แล้วเอามือล้วงควานภายในสุ่ม ถ้าครอบปลาได้จะควานจับใส่ข้องที่มัดสะพายติดตัวไป สมัยก่อนนั้นการสุ่มปลาใช้คนลาก “ ไม้ค้อน ” ซึ่งเป็นไม้ท่อนกลมจนน้ำ ใช้เชือกมัดท่อนไม้ ๒ ข้าง ใช้คน ๒ คน ลากในห้วงน้ำ คนถือสุ่มหลาย ๆ คนจะเดินตามไม้ค้อน ปลาเมื่อเห็นไม้ค้อนลากมาใกล้ตัวหรือถูกตัวจะกระโดดหนี บางทีมีฟองน้ำเป็นทิวๆ ไปข้างหน้า การกระโดดและว่ายหนีนี้จึงเป็นข้อสังเกตให้สุ่มปลาได้ถูกต้อง ในนิราศสุพรรณบุรีของสุนทรภู่ยังได้กล่าวถึง เรื่องสุ่มปลาไว้ว่า

ศรีศะเสียงเสียงแซ่ล้วน พวกลาว

แก่หนุ่มสุ่มปลาฉาว แช่น้ำ

ผ้าบ่นุ่งพุงขาว ขวยจิต รอดเอย

เดกด่วนชวนเพื่อนค้ำ ค่ามให้ใกล้ลาว

สุ่มนอกจากใช้ครอบปลาแล้ว ยังเป็นอุปกรณ์บีบนวดตาลสุกทำขนมตาล ใช้ครอบเด็กเกิดใหม่ไม่ให้ผีเข้า ซึ่งเป็นความเชื่อของชาวพื้นบ้านบางถิ่น และยังใช้ครอบลูกไก่ได้ด้วย

ผู้ให้ข้อมูล

๑ . พรวน ภู่เชย , นาง อายุ ๖๖ ปี บ้านเลขที่ ๑๙ ต . หัวรอ อ . เมือง จ . พิษณุโลก

๒ . พริ้ง บำรุงษ์ , นาง อายุ ๘๒ ปี บ้านเลขที่ ๑๒๓ ต . วัดจันทร์ อ . เมือง จ . พิษณุโลก

๓ . ยุทะ ทองปลิว , นาย อายุ ๖๗ ปี บ้านเลขที่ ๒๕ หมู่ ๓ ต . บ้านกล้วย อ . เมือง จ . สุโขทัย

๔ . ละเมียด พันธ์ภักดี , นาย อายุ ๖๘ ปี บ้านเลขที่ ๙ / ๓๔ ถ . ธรรมวิถี อ . เมือง จ . นครสวรรค์

๕ . อินทร์ สิงห์หอม , นาย อายุ ๗๔ ปี บ้านเลขที่ ๓๗ หมู่ ๓ ต . คนที อ . เมือง จ . กำแพงเพชร