ชนเผ่ากะเหรี่ยง - การย้อมสีธรรมชาติ

ชนเผ่ากะเหรี่ยง : การย้อมสีธรรมชาติ

กะเหรี่ยงจะมี ความชำนาญในการย้อมสีเส้นด้ายด้วยวัสดุจากธรรมชาติ โดยจะกะด้ายให้เพียงพอในการขึ้นเครื่องทอแต่ละครั้ง เพื่อให้ได้สีที่เหมือนกัน การย้อมสีธรรมชาติมีวิธีแตกต่างกันไป โดยขึ้นอยู่กับวัสดุที่้นำมาใช้ แต่ทั้งนี้ถ้าอยากให้สีติดดีต้องนำด้ายมาผ่านกระบวนการละลายไขมัน โดยต้มน้ำ้เดือดประมาณครึ่งชั่วโมง แล้วซักด้วยนํ้าเย็นจนฝ้ายเป็นสีขาว ปัจจุบันชาวบ้านใช้วิธีซักด้วยผงซักฟอกแล้วล้างออก จากนั้นจึงนำไปย้อมสีขณะด้ายกำลังเปียก

ตัวอย่างการย้อมด้วยสีธรรมชาติ
1. การย้อมด้วยขมิ้น ภาษากะเหรี่ยงว่า “เส่ยอ” ส่วนที่นำมาใช้ เอาเฉพาะหัวที่แก่จัดเท่านั้น เมื่อย้อมแล้วจะให้สีเหลือง
วัสดุที่ใช้ มีดังนี้
(1) ขมิ้น 1/2 กิโลกรัม
(2) ด้าย 2 ไจ
(3) ปูนกินกับหมาก หรือปูนขาว 1 ช้อนชา
(4) น้ำ 1-2 ลิตร
วิธีการ
นำขมิ้นมาตำหรือบดให้ละเอียด ผสมกับน้ำและปูน แล้วนำด้ายลงแช่ พร้อมทั้งนวดจนเปียก จากนั้นตั้งไฟปานกลางให้เดือดประมาณ 20 นาที หลังจากต้มเสร็จแล้วยกด้ายขึ้นตากแดดจนแห้ง ถ้าต้องการให้สีมีความเข้ม และป้องกันสีตก ให้ใส่ปูนลงไปในน้ำย้อมครั้งที่ 2 อีกเล็กน้อย

2. การย้อมด้วยคราม หรือ นอข่อ ส่วนที่นำมาใช้ คือ ใบแก่ เมื่อย้อมแล้ว ให้สีน้ำเงินเข้ม หรือส กรมท่า
วัสดุที่ใช้ย้อม มีดังนี้
(1) คราม 2 ขีด
(2) ด้าย 2 ไจ
(3) ปูน 1 ไจ
(4) น้ำ 1-2 ลิตร
(5) ข้าวสุก 1 กำมือ
(6) ขี้เถ้าไม้ขี้เหล็ก
วิธีการ
ขั้นตอนที่ 1 การทำน้ำคราม นำใบคราม จากต้นที่มีอายุประมาณ 3 เดือน (สังเกตจากเริ่มออกดอก) มาแช่น้ำจนใบเปื่อย ใส่ปูนขาว และขี้เถ้าไม้ขี้เหล็ก แช่ต่ออีก 2-3 คืน จากนั้นกวนน้ำครามจนขึ้นฟองทิ้งไว้จนตกตะกอน เทน้ำใสทิ้ง นำส่วนที่ตกตะกอนมากรองด้วยผ้า จะได้ครามเป็นก้อนเก็บไว้ย้อมผ้าต่อไปได้
ขั้นตอนที่ 2 นำด้ายและครามมานวดรวมกันจนผสมน้ำ พร้อมทั้งใส่ปูนขาวลงไป แล้วนำมาต้มกับไฟอ่อน ๆ ประมาณ 30 นาที นำด้ายขึ้นมาผึ่งลมให้แห้ง แล้วย้อมซ้ำหากสียังไม่เข้มพอ
ขั้นตอนที่ 3 นำด้ายและข้าวสุกมา นวดพร้อมกับไฟอ่อน ๆ ประมาณ 30 นาที นำด้ายขึ้นมาผึ่งลมให้แห้งสนิท แล้วนำมาใช้ทอเป็นผ้าต่าง ๆ ได้

3. การย้อมด้วยสะหย่า ให้สีดำสนิทใช้ส่วนที่เป็นใบ และยอดของพืช (ไม่เก็บในช่วงที่พืชกำลังออกดอก)
วัสดุที่ใช้ย้อม มีดังนี้
(1) สะหย่า 1 กิโลกรัม
(2) ด้าย 2 ไจ
(3) ปูน 1 ช้อน
(4) น้ำ 1-2 กำมือ
(5) ข้าวสุก 1-2 กำมือ
(6) ขี้เถ้าไม้ขี้เหล็ก
วิธีการ
ทำเช่นเดียวกับการย้อมด้วยต้นคราม
หมายเหตุ "สะหย่า" เป็นพืชชนิดหนึ่งที่ให้สีดำสนิท แตกต่างจากมะเกลือ ซึ่งให้สีเทา นอกจากนั้นสะหย่ายังมี 2 ชนิด คือชนิดที่ให้สีดำ และชนิดที่ให้สีแดง โดยสังเกตุความแตกต่างได้จากสีของใบสะหย่า ถ้าให้สีดำใบจะเป็นสีดำ ชนิดที่ให้สีแดง ใบจะเป็นสีแดง

4. การย้อมด้วยโค๊ะ ให้สีแดง ส่วนที่นำมาใช้คือ ราก
วัสดุที่ใช้ย้อม มีดังนี้
(1) รากโค๊ะ 1/2 กิโลกรัม
(2) ด้าย 2 ไจ
(3) น้ำมันพืชหรือน้ำมันหมู 1-2 ช้อนโต๊ะ
(4) ปูน 1 ช้อน
(5) ขี้เถ้าไม้ไผ่ หรือกาบกล้วยกรอง 1 ลิตร
(6) ใบส้มป่อยหรือมะขาม 2ขีด
วิธีการ
ขั้นตอนที่ 1 นำด้ายกับน้ำมันพืช และขี้เถ้านำมานวดและตำจนเข้ากัน
ขั้นตอนที่ 2 นำขมิ้นเพียงเล็กน้อยมาทดสอบว่ามีการเปลี่ยนสีหรือยัง หากมีการเปลี่ยนสีแล้วนำมาต้มกับน้ำประมาณ 2 ลิตร โดยใช้ไฟอ่อน ๆ ประมาณ 30 นาทีหลังจากนั้นนำมาตากจนแห้ง
ขั้นตอนที่ 3 นำด้ายมาซักจนกว่าน้ำมันพืชจะหมดแล้วผึ่งให้หมาด ๆ
ขั้นตอนที่ 4 นำรากของโค๊ะ มาสับหรือซอยเป็นแผ่นบาง ๆ และตำให้ละเอียด (ห้ามสับบนเขียงที่ใช้ทำกับข้าว) และนำด้ายมาคลุมนวด และใส่น้ำลงไปพร้อมทั้งผสมกับน้ำส้มป่อย หรือมะขามที่คั้นจากใบหรือยอด แล้วนำมาตั้งไฟประมาณ 10 นาที ใช้ไฟปานกลาง
ขั้นตอนที่ 5 หลังจากต้มย้อมสีเรียบร้อย แล้วก็นำออกมาตากแดดจนแห้ง หากสียังจางก็ย้อมสีซ้ำอีกจนพอใจ

ข้อห้ามในการย้อม
1. ห้ามย้อมผ้าในวันขึ้น 15 ค่ำ หรือ แรม 15 ค่ำ
2. ห้ามย้อมผ้าในวันที่มีคนตายในหมู่บ้าน
3. ห้ามย้อมผ้าในขณะที่เริ่มตั้งครรภ์จนกว่าจะคลอดบุตร

เส้นด้ายที่ย้อมด้วยวัสดุธรรมชาติชนิดต่าง ๆ